3rd Sem, C-7, Unit-I, लघुसिद्धान्तकौमुदी (पदसाधनम्—राम--प्रथमा---तृतीया)

3^rd Sem, C-7, Unit-I, लघुसिद्धान्तकौमुदी (पदसाधनम्—राम--प्रथमा---तृतीया)

१.   रामः--  ʻरामʼ इति प्रातिपदिकस्य प्रथमैकवचनस्य रूपम्।                                                                     
राम सु (ʻअर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʼरामʼ इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, ततः ʻङ्याप्प्रातिपदिकात्ʼ, ʻस्वौजसमौट्--ʼ, ʻप्रत्ययःʼ, ʻपरश्चʼ इत्येतैः सूत्रैः प्रातिपदिकभूताद् रामाद् उत्तरं सुप्, ʻसुपःʼ, ʻविभक्तिश्चʼ इत्येताभ्यां सूत्राभ्यां सुपः विभक्तिसंज्ञा, ʻतान्येकवचन-द्विवचन-बहुवचनान्येकशःʼ  इत्यनेन सूत्रेण सुपः त्रीणि त्रीणि वचनानि क्रमशः एकवचन-द्विवचन-बहुवचनसंज्ञानि, तथा ʻद्वेकयोर्द्विवचनैकवचनेʼ इत्यनेन सूत्रेण पुंलिङ्गे प्रथमैकवचने सु-विभक्तिः),                                   
> रामस् (ʻउपदेशेऽजनुनासिक इत्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻसुʼ इत्यस्य उकारः इत्, तथा ʻतस्य लोपःʼ इत्यनेन तस्य लोपः),                                                                            > रामरु (ʼससजुषो रुःʼ इत्यनेन सूत्रेण पदान्त-सकारस्थाने ʻरुʼ इत्यादेशः),                                              > रामर् (ʻउपदेशेऽजनुनासिक इत्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻरुʼ इत्यस्य उकारः इत्, तथा ʻतस्य लोपःʼ इत्यनेन तस्य लोपः),     
> रामः (ʻविरामोऽवसानम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻरामर्ʼ इत्यस्य रकारस्य अवसानसंज्ञा, तथा ʻखरवसानयोर्विसर्जनीयःʼ  इत्यनेन सूत्रेण रकार-स्थाने विसर्गादेशे ʻरामःʼ इति रूपं सिद्धम्)।

२.  रामौ-- ʻरामʼ इति प्रातिपदिकस्य प्रथमाद्विचनस्य रूपम्।                                                                              राम औ (ʻअर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʼरामʼ इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, ततः ʻङ्याप्प्रातिपदिकात्ʼ, ʻस्वौजसमौट्--ʼ, ʻप्रत्ययःʼ, ʻपरश्चʼ इत्येतैः सूत्रैः प्रातिपदिकभूताद् रामाद् उत्तरं सुप्, ʻसुपःʼ, ʻविभक्तिश्चʼ इत्येताभ्यां सूत्राभ्यां सुपः विभक्तिसंज्ञा, ʻतान्येकवचन-द्विवचन-बहुवचनान्येकशःʼ  इत्यनेन सूत्रेण सुपः त्रीणि त्रीणि वचनानि क्रमशः एकवचन-द्विवचन-बहुवचनसंज्ञानि, तथा ʻद्वेकयोर्द्विवचनैकवचनेʼ इत्यनेन सूत्रेण पुंलिङ्गे प्रथमाद्विवचने औ-विभक्तिः),                       >  रामौ (प्रथमाविभक्तेः अचि औकारे परे ʻप्रथमयोः पूर्वसवर्णःʼ इत्यनेन सूत्रेण पूर्वसवर्णदीर्घे एकादेशे प्राप्ते, ʻनादिचिʼ  इत्यनेन तस्य निषेधः, ततः ʻवृद्धिरेचिʼ इत्यनेन सूत्रेण पूर्वपरयोः अकार-औकारयोः औकार-वृद्धिरेकादेशे ʻरामौʼ इति रूपं सिद्धम्)। 

३.  रामाः-- ʻरामʼ इति प्रातिपदिकस्य प्रथमा-बहुवचनस्य रूपम्।                                                                   
राम जस् (ʻअर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʼरामʼ इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, ततः ʻङ्याप्प्रातिपदिकात्ʼ, ʻस्वौजसमौट्--ʼ, ʻप्रत्ययःʼ, ʻपरश्चʼ इत्येतैः सूत्रैः प्रातिपदिकभूताद् रामाद् उत्तरं सुप्, ʻसुपःʼ, ʻविभक्तिश्चʼ इत्येताभ्यां सूत्राभ्यां सुपः विभक्तिसंज्ञा, ʻतान्येकवचन-द्विवचन-बहुवचनान्येकशःʼ  इत्यनेन सूत्रेण सुपः त्रीणि त्रीणि वचनानि क्रमशः एकवचन-द्विवचन-बहुवचनसंज्ञानि, तथा ʻबहुषु बहुवचनम्ʼ  इत्यनेन सूत्रेण पुंलिङ्गे प्रथमाबहुवचने जस्-विभक्तिः),                              >  राम अस् (ʻचुटूʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻजस्ʼ इत्यस्य आदिः जकारः इत्, तथा ʻतस्य लोपःʼ इत्यनेन तस्य लोपः, ʻहलन्त्यम्ʼ इत्यनेन ʻजस्ʼ इत्यस्य सकारस्य इत्संज्ञायां ʻन विभक्तौ तुस्माःʼ इत्यनेन तस्य  निषेधः),                               > रामास्  (ʻप्रथमयोः पूर्वसवर्णःʼ इत्यनेन पूर्वपरयोः सवर्णदीर्घः आकारः एकादेशः),                                           > रामारु (ʼससजुषो रुःʼ इत्यनेन सूत्रेण पदान्त-सकार-स्थाने इत्यादेशः),                                                        

> रामार् (ʻउपदेशेऽजनुनासिक इत्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻरुʼ इत्यस्य उकारः इत्, तथा ʻतस्य लोपःʼ इत्यनेन तस्य लोपः), 

> रामाः (ʻविरामोऽवसानम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻरामार्ʼ इत्यस्य रकारस्य अवसानसंज्ञा, तथा ʻखरवसानयोर्विसर्जनीयःʼ  इत्यनेन सूत्रेण रकार-स्थाने विसर्गादेशे ʻरामाःʼ इति रूपं सिद्धम्)।

४. रामम्-- ʻरामʼ इति प्रातिपदिकस्य द्वितीयैकवचनस्य रूपम्।                                                                     राम अम् (ʻअर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʼरामʼ इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, ततः ʻङ्याप्प्रातिपदिकात्ʼ, ʻस्वौजसमौट्--ʼ, ʻप्रत्ययःʼ, ʻपरश्चʼ इत्येतैः सूत्रैः प्रातिपदिकभूताद् रामाद् उत्तरं सुप्, ʻसुपःʼ, ʻविभक्तिश्चʼ इत्येताभ्यां सूत्राभ्यां सुपः विभक्तिसंज्ञा, ʻतान्येकवचन-द्विवचन-बहुवचनान्येकशःʼ  इत्यनेन सूत्रेण सुपः त्रीणि त्रीणि वचनानि क्रमशः एकवचन-द्विवचन-बहुवचनसंज्ञानि, तथा ʻद्वेकयोर्द्विवचनैकवचनेʼ इत्यनेन सूत्रेण पुंलिङ्गे द्वितीयैकवचने अम्-विभक्तिः),                                           >  रामम्  (ʻरामʼ इत्यस्य मकारोत्तरवर्तिनः अकः अकारात् अमि अचि अकारे परे ʻअमि पूर्वःʼ इत्यनेन सूत्रेण पूर्वरूपमेकादेशे ʻरामम्ʼ इति रूपं सिद्धम्)।

५.  रामौ-- ʻरामʼ इति प्रातिपदिकस्य द्वितीया-द्विचनस्य रूपम्।                                                                     राम औट् (ʻअर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʼरामʼ इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, ततः ʻङ्याप्प्रातिपदिकात्ʼ, ʻस्वौजसमौट्--ʼ, ʻप्रत्ययःʼ, ʻपरश्चʼ इत्येतैः सूत्रैः प्रातिपदिकभूताद् रामाद् उत्तरं सुप्, ʻसुपःʼ, ʻविभक्तिश्चʼ इत्येताभ्यां सूत्राभ्यां सुपः विभक्तिसंज्ञा, ʻतान्येकवचन-द्विवचन-बहुवचनान्येकशःʼ  इत्यनेन सूत्रेण सुपः त्रीणि त्रीणि वचनानि क्रमशः एकवचन-द्विवचन-बहुवचनसंज्ञानि, तथा ʻद्वेकयोर्द्विवचनैकवचनेʼ इत्यनेन सूत्रेण पुंलिङ्गे  द्वितीयोद्विवचने औट्-विभक्तिः),                                          > राम औ  (ʻहलन्त्यम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण औट् इत्यस्य टकारः इत्, तथा ʻतस्य लोपःʼ इत्यनेन तस्य लोपः),            >  रामौ (ʻप्रथमयोः पूर्वसवर्णःʼ इत्यनेन सूत्रेण पूर्वसवर्णदीर्घे एकादेशे प्राप्ते, ʻनादिचिʼ  इत्यनेन तस्य विषेधः, ततः ʻवृद्धिरेचिʼ इत्यनेन सूत्रेण पूर्वपरयोः अकार-औकारयोः औकार-वृद्धिरेकादेशे ʻरामौʼ इति रूपं सिद्धम्)। 

६. रामान्-- ʻरामʼ इति प्रातिपदिकस्य द्वितीया-बहुवचनस्य रूपम्।                                                                 
राम शस् (ʻअर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʼरामʼ इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, ततः ʻङ्याप्प्रातिपदिकात्ʼ, ʻस्वौजसमौट्--ʼ, ʻप्रत्ययःʼ, ʻपरश्चʼ इत्येतैः सूत्रैः प्रातिपदिकभूताद् रामाद् उत्तरं सुप्, ʻसुपःʼ, ʻविभक्तिश्चʼ इत्येताभ्यां सूत्राभ्यां सुपः विभक्तिसंज्ञा, ʻतान्येकवचन-द्विवचन-बहुवचनान्येकशःʼ  इत्यनेन सूत्रेण सुपः त्रीणि त्रीणि वचनानि क्रमशः एकवचन-द्विवचन-बहुवचनसंज्ञानि, तथा ʻबहुषु बहुवचनम्ʼ  इत्यनेन सूत्रेण पुंलिङ्गे द्वितीया-बहुवचने शस्-विभक्तिः),                          >  राम अस् (ʻलशक्वतद्धितेʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻशस्ʼ इत्यस्य आदिः शकारः इत्, तथा ʻतस्य लोपःʼ इत्यनेन तस्य लोपः, ʻहलन्त्यम्ʼ इत्यनेन ʻशस्ʼ इत्यस्य सकारस्य इत्संज्ञायां ʻन विभक्तौ तुस्माःʼ इत्यनेन तस्य निषेधः),       

 > रामास्  (ʻप्रथमयोः पूर्वसवर्णःʼ इत्यनेन पूर्वपरयोः अकार-द्वयोः सवर्णदीर्घः आकारः एकादेशः),             

> रामान् (ʻतस्माच्छसो नः पुंसिʼ इत्यनेन सूत्रेण पूर्वसवर्णदीर्घात् शसः सकार-स्थाने  नकारादेशः,                  ʻअट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपिʼ इत्यनेन सूत्रेण नकार-स्थाने णकारादेशे प्राप्ते, ʻपदान्तस्यʼ इत्यनेन तस्य निषेधे ʻरामान्ʼ इति रूपं सिद्धम्)।

७. रामेण-- ʻरामʼ इति प्रातिपदिकस्य तृतीयैकवचनस्य रूपम्।                                                

राम टा (ʻअर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʼरामʼ इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, ततः ʻङ्याप्प्रातिपदिकात्ʼ, ʻस्वौजसमौट्--ʼ, ʻप्रत्ययःʼ, ʻपरश्चʼ इत्येतैः सूत्रैः प्रातिपदिकभूताद् रामाद् उत्तरं सुप्, ʻसुपःʼ, ʻविभक्तिश्चʼ इत्येताभ्यां सूत्राभ्यां सुपः विभक्तिसंज्ञा, ʻतान्येकवचन-द्विवचन-बहुवचनान्येकशःʼ  इत्यनेन सूत्रेण सुपः त्रीणि त्रीणि वचनानि क्रमशः एकवचन-द्विवचन-बहुवचनसंज्ञानि, तथा ʻद्वेकयोर्द्विवचनैकवचनेʼ इत्यनेन सूत्रेण पुंलिङ्गे तृतीयैकवचने टा-विभक्तिः),                                                        

> राम इन (ʻटा-ङसि-ङसामिनात्स्याःʼ  इत्यनेन सूत्रेण अकारान्तात् ʻरामʼ इत्यस्मात्  टा-स्थाने ʻइनʼ इत्यादेशः),     > रामेन (ʻआद्गुणःʼ इत्यनेन सूत्रेण पूर्वपरयोः अकार-इकारयोः एकार-गुणादेशः),                                               > रामेण  (रकारात् अट्-प्रत्याहारस्य आकार-मकार-एकार-व्यवधाने  ʻअट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपिʼ इत्यनेन सूत्रेण नकार-स्थाने णकारादेशे ʻरामेणʼ इति रूपं सिद्धम्।   

८. रामाभ्याम्--  ʻरामʼ इति प्रातिपदिकस्य तृतीया-द्विवचनस्य / चतुर्थी-द्विवचनस्य / पञ्चमी-द्विवचनस्य रूपम्। 

राम भ्याम्  (ʻअर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʼरामʼ इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, ततः ʻङ्याप्प्रातिपदिकात्ʼ, ʻस्वौजसमौट्--ʼ, ʻप्रत्ययःʼ, ʻपरश्चʼ इत्येतैः सूत्रैः प्रातिपदिकभूताद् रामाद् उत्तरं सुप्, ʻसुपःʼ, ʻविभक्तिश्चʼ इत्येताभ्यां सूत्राभ्यां सुपः विभक्तिसंज्ञा, ʻतान्येकवचन-द्विवचन-बहुवचनान्येकशःʼ  इत्यनेन सूत्रेण सुपः त्रीणि त्रीणि वचनानि क्रमशः एकवचन-द्विवचन-बहुवचनसंज्ञानि, तथा ʻद्वेकयोर्द्विवचनैकवचनेʼ इत्यनेन सूत्रेण पुंलिङ्गे तृतीया-द्विवचने / चतुर्थी-द्विवचने / पञ्चमी-द्विवचने भ्याम्-विभक्तिः),                                      > रामाभ्याम् (ʻयञादौ सुपि ʻभ्याम्ʼ इति परतः ʻसुपि चʼ इत्यनेन सूत्रेण रामस्य मकारोत्तरवर्तिनः अकारस्य स्थाने आकार-दीर्घादेशे ʻरामाभ्याम्ʼ इति रूपं सिद्धम्)।

९. रामैः-- ʻरामʼ इति प्रातिपदिकस्य तृतीया-बहुवचनस्य  रूपम्।                                              

राम भिस्  (ʻअर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʼरामʼ इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, ततः ʻङ्याप्प्रातिपदिकात्ʼ, ʻस्वौजसमौट्--ʼ, ʻप्रत्ययःʼ, ʻपरश्चʼ इत्येतैः सूत्रैः प्रातिपदिकभूताद् रामाद् उत्तरं सुप्, ʻसुपःʼ, ʻविभक्तिश्चʼ इत्येताभ्यां सूत्राभ्यां सुपः विभक्तिसंज्ञा, ʻतान्येकवचन-द्विवचन-बहुवचनान्येकशःʼ  इत्यनेन सूत्रेण सुपः त्रीणि त्रीणि वचनानि क्रमशः एकवचन-द्विवचन-बहुवचनसंज्ञानि, तथा ʻबहुषु बहुवचनम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण पुंलिङ्गे तृतीया-बहुवचने भिस्-विभक्तिः),                                                             

> राम ऐस् (ʻअतो भिस ऐस्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻरामʼ इति अकारान्तात् शब्दात् परम् तृतीयाबहुवचने भिसः स्थाने ऐस्  इत्यादेशः),                                                              > रामैस् (ʻऐस्ʼ इत्यस्य अन्त्यस्य हलः सकारस्य इत्संज्ञाप्राप्तौ ʻन विभक्तौ तुस्माःʼ इत्यनेन तस्य निषेधे ʻवृद्धिरेचिʼ इत्यनेन सूत्रेण पूर्वपरयोः ऐकारः वृद्धिरेकादेशः),                                                                > रामैरु (ʼससजुषो रुःʼ इत्यनेन सूत्रेण पदान्त-सकारस्थाने ʻरुʼ इत्यादेशः),                                              > रामैर् (ʻउपदेशेऽजनुनासिक इत्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻरुʼ इत्यस्य उकारः इत्, तथा ʻतस्य लोपःʼ इत्यनेन तस्य लोपः),  

> रामैः (ʻविरामोऽवसानम्ʼ इत्यनेन सूत्रेण ʻरामैर्ʼ इत्यस्य रकारस्य अवसानसंज्ञा, तथा ʻखरवसानयोर्विसर्जनीयःʼ  इत्यनेन सूत्रेण रकार-स्थाने विसर्गादेशे ʻरामैःʼ इति रूपं सिद्धम्)।